ช่วยเหลือชาวนาเรื่องข้าว ผลประโยชน์ใครกันแน่

ปี 2550 รัฐบาลได้อนุมัติงบประมาณในการประกันราคาข้าวทั้งสิ้น 3,102 ล้านบาท    โดยให้ องค์การคลังสินค้า ธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร กรมการข้าว กรมส่งเสริมการเกษตร และกรมการค้าภายใน เป็นผู้ดำเนินโครงการรับจำนำและเก็บรักษาผลผลิตข้าว  มีรูปแบบการรับจำนำ 3 ประเภทคือ (1) รับจำนำข้าวเปลือก (2) รับจำนำใบประทวน[1] และ (3) รับจำนำยุ้งฉาง  ราคารับจำนำ ณ ความชื้นไม่เกิน 15% ข้าวเปลือกปีการผลิต 2549/50  อยู่ที่ราคาระหว่าง 6,100 – 9,000 บาทต่อเกวียน  ขึ้นอยู่กับชนิดและคุณภาพของข้าว

เป้าหมายและขั้นตอนโดยปกติของการรับจำนำข้าว รัฐบาลโดยคณะกรรมการนโยบายและมาตรการช่วยเหลือเกษตรกรจะมอบหมายให้  ธ.ก.ส. และ อคส. ดำเนินโครงการรับจำนำข้าวเปลือก   เป้า หมายหลักเพื่อช่วยเหลือชาวนา โดย อคส. จะรับฝากเก็บข้าวเปลือกไว้ในคลังสินค้าที่กำหนด และออกใบประทวนสินค้าให้แก่ชาวนาผู้ฝากเก็บ  เพื่อนำไปจำนำไว้กับ ธ.ก.ส. เมื่อ ถึงเวลาที่ข้าวราคาสูงขึ้น  ชาวนาสามารถมาไถ่ข้าวที่จำนำไว้  นำไปขายในราคาที่สูงกว่าได้   หากชาวนาไม่มาไถ่ข้าวคืน    ข้าวที่ถูกเก็บไว้ในคลังสินค้า  รัฐก็จะปล่อยให้ภาคเอกชนเข้ามาประมูลข้าวออกไปขาย และส่งออกต่อไป 

โดยหลักการเป้าหมาย  การรับจำนำข้าวจากชาวนา  น่าจะสามารถช่วยเหลือชาวนาในเรื่องราคาข้าวได้  แต่ในความเป็นจริง  มีรายละเอียดหลายประการที่ส่งผลให้โครงการรับจำนำข้าวที่ผ่านมา  ไม่ประสบความสำเร็จเท่าที่ควร 

ที่จังหวัดชัยนาท ในปี 2550 ราคา ข้าวเปลือกปทุมธานี ที่ชาวนาขายได้จริง ณ โรงสี คือ 5,500 บาทต่อตัน ราคานี้เมื่อเทียบกับข้าวคุณภาพเดียวกัน  ยังต่ำกว่าราคาตลาดหรือราคารับซื้อของรัฐ 6,500 บาทอยู่ถึงพันบาท ต่อตัน 

ถึงอย่างไรชาวนาก็ยังต้องขายข้าวของตนเองออกไป เนื่องจากเหตุผลความขัดสนทางการเงิน และหนี้สินในครอบครัว   ชาวนาส่วนใหญ่ไม่สามารถเข้าถึงโครงการรับจำนำข้าวของรัฐ เหตุผลทั้งในเรื่องปริมาณข้าวที่เปิดให้มีการรับจำนำมีปริมาณจำกัดเกินไป   ประกอบกับหลังเก็บเกี่ยวเสร็จ ชาวนาต้องรีบขายข้าวเพื่อให้มีเงินสดหมุนเวียนใช้ในครอบครัว   ข้าวที่เก็บเกี่ยวเสร็จใหม่ๆ ยังไม่แห้งดี  เมื่อนำไปขาย  จะได้ราคาที่ต่ำลงเนื่องจากจะถูกหักค่าความชื้นที่สูงเกินไป

นอกจากนี้ถ้าชาวนารายใดเป็นหนี้กับ ธ.ก.ส.อยู่  ก็จะประสบความยุ่งยากลำบากใจในการเข้าร่วมโครงการรับจำนำข้าวกับรัฐ   เพราะเมื่อชาวนานำใบประทวนไปขึ้นเงินกับ ธ.ก.ส. ชาวนารู้ดีว่า  ธ.ก.ส. จะหักชำระหนี้เอาไว้เลย พวกเขาจึงไม่มีโอกาสได้รับเงินสด   ถ้าไม่ไปขอกู้รอบใหม่ กับ ธ.ก.ส.  ประเด็น คือ  ชาวนากว่า 90 % ปัจจุบัน  มีหนี้อยู่กับ ธกส ทั้งสิ้น ถ้าชาวนาที่ต้องการรับเงินสดจากการขายข้าวจริงๆ ดูเหมือน การเข้าร่วมโครงการรับจำนำข้าว  จะไม่ใช่เงื่อนไขที่ดี  ที่จะได้รับเงินสดจากการขายข้าว

ในปี 2550  รัฐบาลมีมติกำหนดมาตรการรับจำนำข้าวเปลือกนาปี ปีการผลิต 2549/50 จำนวน9 ล้านตันข้าวเปลือก และนาปรัง ปีการผลิต 2549 จำนวน 2.0 ล้านตันข้าวเปลือก  ขั้น ตอนการรับจำนำข้าวที่ปล่อยให้ภาคธุรกิจเอกชนดำเนินการ  ประกอบกับการตรวจสอบที่ไม่รัดกุมของภาครัฐ   ทำให้โครงการรับจำนำข้าวของภาครัฐที่ควรจะประสบความสำเร็จกลับต้องประสบ ปัญหาขาดทุนทุกปี  โดยในรัฐบาลชุดที่แล้วของ พ.ต.ท. ทักษิณ ขาดทุนถึงปีละ 10,000 ล้านบาท  และขาดทุนอีกปีละ 3,000 ล้านบาทในรัฐบาลต่อมา ที่สำคัญคนรับผลประโยชน์  ก็มิใช่ชาวนา

มีโรงสีถึงกว่า 40 % ของ โรงสีที่เข้าร่วมโครงการรับจำนำข้าว  ดำเนินการรับจำนำ และเก็บรักษาผลผลิตข้าวโดยไม่โปร่งใส  มีทั้งการรับซื้อข้าวจากชาวนาในราคาที่ต่ำกว่าราคาจำนำ  เนื่องจากรู้ว่า ชาวนามีความเดือดร้อนต้องการใช้เงินเร็ว  จึงสร้างเงื่อนไขใหม่ที่สามารถจ่ายเงินสดให้ชาวนาได้ทันที  แต่ต้องเป็นราคาที่ต่ำกว่าราคาจำนำ  และต้องยินยอมเซ็นเอกสารที่ทำให้โรงสีสามารถนำใบระทวนเพื่อสวมสิทธิ์ เกษตรกร  ไปขึ้นเงินกับ ธ.ก.ส.  ได้ในราคาจำนำ

ในขณะเดียวกัน  ข้าวที่ถูกฝากไว้กับโรงสี ที่ดูแลกำกับโดย อคส. หรือ อตก. ในหลายจังหวัด  มีการดำเนินการที่ไม่โปร่งใส  เช่นการปลอมปนข้าว  เปลี่ยนเอาข้าวราคาแพงที่รับจำนำไว้ไปขาย  และซื้อข้าวราคาถูกกว่ามาผสม  หรือมาคืนเก็บไว้ในคลังสินค้าแทน   หรือแม้แต่การลักลอบขโมยนำเข้ารัฐที่ฝากไว้ ไปขายในคลังสินค้าจึงมีแต่สต็อกลมแทน  จะ เห็นได้ว่า การคอรัปชั่นในโครงการรับจำนำข้าวของรัฐ   ทำให้รัฐต้องรับซื้อข้าวในราคาที่แพง   แต่คนที่ได้รับประโยชน์จากการรับซื้อข้าวแพง  กลับเป็นพ่อค้าเอกชนหรือโรงสีที่เห็นช่องว่างและเข้าไปสวมสิทธิ์เกษตรกร

ส่วนในขั้นตอนการประมูลข้าวที่อยู่ในคลังสินค้าเพื่อนำออกมาขาย  โดยปกติรัฐจะเปิดให้ภาคเอกชนจากที่ต่างๆ  ยืนขอประมูลซื้อข้าวที่อยู่ในคลังสินค้าเพื่อนำออกมาขายและส่งออก  ที่ผ่านมารัฐต้องขาดทุนทุกครั้งจากโครงการรับจำนำข้าว  เพราะเวลาประมูลข้าวออกมาขาย  พบว่าบริษัทเอกชนที่ชนะการประมูลข้าว มักเป็นบริษัทเอกชนที่มีเส้นสายใกล้ชิดกับคนวงในรัฐบาล   ราคาประมูลจึงมักเป็นราคาที่ต่ำ   และรัฐต้องขาดทุน  เนื่องจากซื้อข้าวมาแพง แต่ต้องขายออกไปในราคาที่ถูกกว่า    

ตั้งแต่ปี 2535 ที่มีการก่อตั้งคณะกรรมการนโยบายและมาตรการช่วยเหลือเกษตรกร (คชก.) ขึ้น    คชก.ได้อนุมัติให้หน่วยงานต่างๆ กู้เงินจาก ธ.ก.ส. เพื่อแทรกแซงราคาสินค้าเกษตร  จนถึงปัจจุบัน ใช้งบประมาณไปแล้วทั้งสิ้น 9.3 หมื่นล้านบาท  80% ของเงินกู้จำนวนนี้  เป็นเงินที่นำมาใช้ในโครงการรับจำนำข้าวทั้งสิ้น   สรุปภาพรวมโครงการรับจำนำข้าวของรัฐจากปี 2542-2546 รัฐบาลขาดทุนสะสมกว่า 17,000 ล้าน บาท และมีแนวโน้มที่จะขาดทุนต่อไป   พ่อค้ารายหนึ่งที่มีส่วนร่วมในโครงการระบายข้าวจากโครงการรับจำนำ ถึงกับยอมรับว่าเขาสามารถทำกำไรจากการจำหน่ายข้าวจากสต็อกรัฐบาลล็อตใหญ่ได้ เป็นจำนวนถึง 3,000 ล้านบาท

โครงการรับจำนำข้าว จึงเป็นเหมือนโครงการสร้างความร่ำรวยให้กับภาคธุรกิจเอกชน  พ่อค้ารับซื้อข้าว โรงสี  และบริษัทส่งออกข้าว  ภายใต้คำกล่าวอ้างเป้าหมายของโครงการที่ต้องการช่วยเหลือชาวนาให้ขายข้าวได้ในราคาที่สูงขึ้น

ที่ผ่านมาปัญหาเรื่องข้าวและชาวนาไทยยังคงถูกปล่อยปะละเลยให้เป็นไปตามยถากรรม วนเวียนอยู่ในวงจรเก่าๆ ที่ถูกนักการเมืองหยิบยกขึ้นมาใช้ประโยชน์ในทางการเมือง ชั่วครั้งชั่วคราว โดยไม่ได้มีจิตสำนึกอย่างแท้จริงต่อการแก้ไขปัญหาและพัฒนาคุณภาพชีวิตชาวนา ไทย มีเพียงมาตรการในการจำนำข้าว เพื่อให้ชาวนาพึงพอใจในราคาข้าวเปลือก แต่ไม่เคยมีนโยบายที่จะพัฒนาชาวนาและข้าวของประเทศอย่างเป็นระบบ เพื่อให้ชาวนามีคุณภาพชีวิตที่ดี มีความเข้มแข็งอย่างยั่งยืน

แต่ทำไมนักการเมืองกลับชอบให้มีโครงการจำนำและแทรกแซงข้าว ซึ่งเป็นการแก้ปัญหาเฉพาะหน้า และก็ทำต่อเนื่องกันมาทุกปีและทุกรัฐบาล คำตอบก็คือ เพื่อใช้เป็นข้ออ้างต่อสาธารณชนว่ารัฐบาลได้ช่วยชาวนาแล้ว  น่าเสียดายที่โครงการจำนำข้าวกลับเต็มไปด้วยวงจรอุบาทว์ของการทุจริตและ คอรัปชั่นอย่างเป็นขบวนการ

ขณะเดียวที่ชาวนากลับอ่อนแอลง จาก การศึกษาต้นทุนการทำนาในปี 2550 ของชาวนาในพื้นที่ตำบลบางขุด  จังหวัดชัยนาท พบว่าชาวนามีต้นทุนการผลิตถึง 3,165 บาทต่อไร่ นั่นคือหากประมาณการแล้วในแต่ละรอบการผลิตชาวนาจะต้องนำเงินที่กู้ยืมมาหมุน เวียนลงทุนประมาณ 30,000 บาทต่อครอบครัวเป็นอย่างต่ำ

ตารางแสดงต้นทุนการทำนาปรัง ตำบลบางขุด ปี 2550

ที่มา : ข้อมูลจากเวทีเสวนากับกลุ่มชาวนา สคปท.จังหวัดชัยนาท วันที่ 28 พ.ย. 2550 ณ บ้านใหญ่ จ.ชัยนาท

เมื่อ พิจารณาต้นทุนการผลิตของชาวนาในพื้นที่ตำบลบางขุดจะเห็นได้ว่า ต้นทุนหรือค่าใช้จ่ายในการปลูกข้าวที่สูงที่สุดคือ ต้นทุนด้านเคมีภัณฑ์ได้แก่ ปุ๋ยเคมี  ฮอร์โมน และสารเคมีกำจัดศัตรูพืชเป็นสัดส่วนสูงที่สุดร้อยละ 52.45 รองลงมาคือ ค่าใช้จ่ายด้านเครื่องจักรกลการเกษตรได้แก่ รถแทรคเตอร์ รถเกี่ยว รถขนส่ง และค่าน้ำมันร้อยละ 26.85 ค่าเมล็ดพันธุ์ร้อยละ 10.43 ค่าเช่านาร้อยละ 7.11 และสุดท้ายคือค่าจ้างแรงงานร้อยละ 3.16  ซึ่งแนวโน้มราคาต้นทุนการผลิตเหล่านี้ทั้งหมดเป็นจะเพิ่มสูงขึ้นเรื่อยๆ โดยเฉพาะปุ๋ยเคมี

เมื่อหักต้นทุนแล้ว ผลตอบแทนสุทธิที่ชาวนาได้รับคือ 685 บาทต่อไร่  โดยเฉลี่ยต่อครอบครัวจะมีผลตอบแทนประมาณ 6,850 บาทต่อครอบครัว ใน 1 รอบการผลิต คือ 4 เดือน นั่นคือ 1,712.50 บาทต่อเดือน ซึ่งรายได้จำนวนนี้สำหรับชาวนาในพื้นที่บางขุดแล้วย่อมไม่เพียงพอต่อค่าใช้ จ่ายในการดำรงชีพของครอบครัว ทำให้หลายครอบครัวต้องส่งลูกหลานไปทำงานในเมือง เนื่องจากรายได้จากการทำนาไม่สามารถทำให้ครอบครัวอยู่รอดได้

ในขณะที่ชาวนาส่วนใหญ่ในตำบลบางขุดร้อยละ 60-70 ของพื้นที่  ไม่มีที่นาเป็นของตนเอง ต้องเช่าที่นาจากนายทุนเพื่อทำนา ที่น่าเศร้ากว่านั้นก็คือ ที่นาเช่าก็คือที่นาเดิมซึ่งเคยเป็นของตนเองนั่นเอง แต่เนื่องจากประสบปัญหาหนี้สินเพิ่มสูงขึ้นจึงต้องขายเพื่อปลดหนี้

สภาวะหนี้สินของชาวนาในพื้นที่โดยเฉลี่ยแล้ว ชาวนามีหนี้สินตั้งแต่ 100,000 – 300,000 บาทต่อครัวเรือน ชาวนาส่วนที่เหลือซึ่งที่ดินยังอยู่ในมือ แต่ก็มีแนวโน้มว่าที่นาจะหลุดมือไปในไม่ช้าเพราะก็กำลังเผชิญชะตากรรมบ่วง หนี้อยู่เช่นกัน

 สอดรับกับข้อมูลหนี้สินระดับประเทศ ของสำนักงานสถิติแห่งชาติ ตั้งแต่ปี 2537 -2549 ที่แสดงให้เห็นว่ามีแนวโน้มการเพิ่มขึ้นของหนี้สินชาวนาในสัดส่วนที่สูงมาก โดยเฉพาะใน ปี 2545-2549 ชาวนามีหนี้สินเพิ่มขึ้นเฉลี่ยร้อยละ 40 จาก 82,485 บาท เป็น 116,585 บาทต่อครัวเรือน

ตารางแสดงสภาวะหนี้สินชาวนาปี 2537-2549

ที่มา : สำนักงานสถิติแห่งชาติ

กล่าวได้ว่าสถานะของการทำนาที่ปลูกข้าวเพื่อส่งออกของชาวนาพื้นที่ตำบลบางขุด ของจังหวัดชัยนาททุกวันนี้ก็คือการผลิตเพื่อหมุนเวียนหนี้ เป็นการผลิตที่มีต้นทุนสูง เมื่อขายข้าวได้ก็ต้องรีบนำเงินดังกล่าวไปใช้ชำระหนี้พร้อมดอกเบี้ย และขอกู้ยืมต่อทันที เพื่อจะได้นำเงินนั้นมาเป็นค่าใช้จ่ายในการทำนารอบต่อไป โดยบ่วงหนี้เหล่านี้หมุนเวียนมายาวนานนับตั้งแต่มีการปลูกข้าวเพื่อการส่ง ออก

ข้าว คือพืชเศรษฐกิจสำคัญของประเทศ ที่พรรคการเมืองใช้เป็นเครื่องมือสร้างฐานทางการเมือง เมื่อพรรคใดได้เข้ามาเป็นรัฐบาลจึงมีการ "ทุ่นทุน" เพื่อสินค้าข้าวเป็นพิเศษ การกำหนดนโยบายเพื่อยกระดับราคาข้าวให้สูงขึ้น โครงการจำนำและแทรกแซงราคาข้าว  เป็นเพียงข้ออ้างในการช่วยเหลือชาวนาของรัฐบาล และผลประโยชน์ทางการเมืองที่นักการเมืองหวังได้คะแนนเสียงจากชาวนาผู้ปลูก ข้าว ซึ่งเป็นฐานเสียงใหญ่ของประเทศ   

กลไกการแก้ไขปัญหาราคาข้าวและช่วยเหลือชาวนารายย่อย  อยู่ในสภาพย่ำแย่ และขาดการเยียวยามานานแล้ว   ผลประโยชน์ของการส่งออกข้าวจำนวนมหาศาล  ผลประโยชน์ของโครงการช่วยเหลือชาวนา  โครงการรับจำนำข้าวไม่เคยตกถึงมือของชาวนารายย่อยจริง   แต่ได้ถูกเล่นแร่แปรธาตุ  โยกย้ายเข้าไปอยู่ในมือของพ่อค้า   โรงสี  และบริษัทส่งออกข้าวเกือบทั้งสิ้น   ดูแค่จำนวนหนี้สินล้นพ้นตัวที่ชาวนาไม่มีความสามารถในการใช้คืนในปีปัจจุบัน นี้   ก็พอจะเข้าใจได้ถ่องแท้แล้ว

นรัญกร กลวัชร

กุมภาพันธ์ 2551

[1] ใบ ประทวน คือ ตราสารทางการเงิน (คล้ายตั๋วจำนำ) ที่ชาวนานำสินค้ามาฝากไว้ที่โรงสี โดย อคส. จะออกใบประทวนให้ชาวนา ชาวนาเพื่อนำใบประทวนไปจำนำกับ ธ.ก.ส. โดยมีรายละเอียดที่ อคส. กับ ธ.ก.ส. ตกลงกันไว้ให้ครบถ้วน ก็จะขึ้นเงินได้